Psychologia społeczna. Samouczek. ::: BIBLIOTEKA LITERATURY EDUKACYJNEJ I NAUKOWEJ

Literatura

Metodologiczne problemy badania relacji relacji społecznych i międzyludzkich. Jeśli wyjdziemy z faktu, że psychologia społeczna przede wszystkim analizuje prawa ludzkiego zachowania i działania, które wynikają z faktu, że ludzie są włączeni do rzeczywistych grup społecznych, to pierwszym empirycznym faktem, przed którym stoi ta nauka, jest fakt komunikacji i interakcji ludzi. Zgodnie z tym, jakie prawa tworzą te procesy, jak określa się ich różne formy, jaka jest ich struktura; wreszcie, jakie miejsce zajmują w całym złożonym systemie relacji międzyludzkich?

Głównym zadaniem stojącym przed psychologią społeczną jest ujawnienie specyficznego mechanizmu „tkania” jednostki w tkankę rzeczywistości społecznej. Jest to konieczne, jeśli chcemy zrozumieć, co jest wynikiem wpływu warunków społecznych na działalność jednostki. Ale trudność polega na tym, że tego wyniku nie można interpretować w taki sposób, że na początku istnieje jakiś rodzaj „niespołecznego” zachowania, a następnie nakłada się na niego coś „społecznego”. Nie można najpierw zbadać osoby, a dopiero potem wprowadzić ją do systemu stosunków społecznych. Sama osobowość z jednej strony jest już „produktem” tych powiązań społecznych, az drugiej - ich twórcą, aktywnym twórcą. Interakcja jednostki i systemu powiązań społecznych (zarówno makrostruktura - społeczeństwo jako całość, jak i mikrostruktura - bezpośrednie otoczenie) nie jest oddziaływaniem dwóch izolowanych niezależnych podmiotów, jednego poza drugim. Badania osobowości są zawsze drugą stroną badań społecznych.

Oznacza to, że od samego początku ważne jest rozważenie jednostki w ogólnym systemie stosunków społecznych, którym jest społeczeństwo, tj. w jakimś „kontekście społecznym”. Ten „kontekst” jest reprezentowany przez system prawdziwych osobistych relacji ze światem zewnętrznym. Problem relacji zajmuje duże miejsce w psychologii, w naszym kraju jest w dużej mierze rozwijany w pracach V.N. Myasishchev (Myasishchev, 1949). Naprawianie relacji oznacza realizację bardziej ogólnej zasady metodologicznej - badania obiektów przyrody w ich związku z otoczeniem. Dla danej osoby związek ten staje się postawą, ponieważ osoba jest w tym kontekście podawana jako podmiot, jako aktor, a zatem, w związku ze światem, role przedmiotów komunikacji, zgodnie z Myasishchevem, są ściśle rozdzielone. Komunikacja ze światem zewnętrznym istnieje również u zwierzęcia, ale zwierzę, zgodnie z dobrze znanym wyrażeniem Marksa, nie „nie odnosi się” do niczego i ogólnie „nie odnosi się”. Tam, gdzie istnieje związek, istnieje „dla mnie”, tj. jest zdefiniowany dokładnie jako relacja międzyludzka, jest kierowany przez aktywność podmiotu.

Ale chodzi o to, że treść, poziom tego związku człowieka ze światem jest bardzo różny: każda osoba wchodzi w związek, ale całe grupy również wchodzą w relacje między sobą, a zatem osoba ta staje się przedmiotem wielu różnych związków. W tej różnorodności konieczne jest przede wszystkim rozróżnienie między dwoma głównymi typami relacji: relacjami społecznymi i tym, co Myasishchev nazywa „psychologicznymi” relacjami jednostki.

Struktura stosunków społecznych jest badana przez socjologię. W teorii socjologicznej ujawniło się pewne podporządkowanie różnych typów stosunków społecznych, które podkreślały stosunki gospodarcze, społeczne, polityczne, ideologiczne i inne. Wszystko to razem reprezentuje system stosunków społecznych. Ich specyfika polega na tym, że nie „spotykają” się jednostki z jednostką i „odnoszą się” do siebie nawzajem, ale jako jednostki pewnych grup społecznych (klas, zawodów lub innych grup ustanowionych w podziale pracy, a także grup ustanowiony w sferze życia politycznego, na przykład partii politycznych itp.). Takie relacje nie są budowane na podstawie upodobań lub niechęci, ale na podstawie pewnego stanowiska zajmowanego przez wszystkich w systemie społecznym. Dlatego takie relacje są obiektywnie określone, są to relacje między grupami społecznymi lub między jednostkami jako przedstawicielami tych grup społecznych. Oznacza to, że stosunki społeczne są bezosobowe; ich istota nie polega na interakcji konkretnych jednostek, ale raczej na interakcji określonych ról społecznych.

Rola społeczna polega na utrwaleniu pewnej pozycji, jaką jednostka zajmuje w systemie stosunków społecznych. Dokładniej, rola jest rozumiana jako „funkcja, normatywnie zatwierdzony wzór zachowania oczekiwany od każdego zajmującego dane stanowisko” (Kohn, 1967. str. 12-42). Te oczekiwania, które określają ogólne zarysy roli społecznej, nie zależą od świadomości i zachowania konkretnej osoby, a ich podmiotem nie jest jednostka, lecz społeczeństwo. Do tego zrozumienia roli społecznej należy dodać, że istotne jest tutaj nie tylko utrwalenie praw i obowiązków (wyrażonych przez termin „oczekiwanie”), ale także powiązanie roli społecznej z pewnymi rodzajami aktywności społecznej jednostki. Można zatem powiedzieć, że rola społeczna jest „społecznie niezbędnym rodzajem aktywności społecznej i sposobem indywidualnego zachowania” (Bueva, 1967, s. 46-55). Ponadto rola społeczna zawsze nosi znamiona publicznej oceny: społeczeństwo może albo zatwierdzać, albo odrzucać pewne role społeczne (na przykład taka rola społeczna jako „przestępca” nie jest zatwierdzana), czasami ta aprobata lub dezaprobata może być zróżnicowana wśród różnych grup społecznych. ocena roli może nabrać zupełnie innego znaczenia zgodnie z doświadczeniem społecznym określonej grupy społecznej. Ważne jest, aby podkreślić, że nie zatwierdza ani nie popiera konkretnej osoby, ale przede wszystkim pewnego rodzaju aktywności społecznej. Wskazując na rolę, „przypisujemy” osobę do określonej grupy społecznej, identyfikujemy ją z grupą.

W rzeczywistości każda osoba spełnia nie jedną, ale kilka ról społecznych: może być księgowym, ojcem, członkiem związku zawodowego, zawodnikiem narodowej drużyny piłkarskiej itp. Po urodzeniu przepisuje się wiele ról (na przykład, aby być kobietą lub mężczyzną), inne są nabywane in vivo. Jednak sama rola społeczna nie określa szczegółowo aktywności i zachowania poszczególnych przewoźników: wszystko zależy od tego, jak dana osoba uczy się, internalizuje rolę. Akt internalizacji jest określony przez szereg indywidualnych cech psychologicznych każdego konkretnego przewoźnika danej roli. Dlatego stosunki społeczne, chociaż są w swej istocie odgrywane w role, bezosobowe, w rzeczywistości, w ich konkretnej manifestacji, nabierają pewnego „odcienia osobowości”. Chociaż na niektórych poziomach analizy, na przykład w socjologii i ekonomii politycznej, można zignorować tę „osobistą kolorystykę”, istnieje ona jako rzeczywistość, dlatego w specjalnych dziedzinach wiedzy, zwłaszcza w psychologii społecznej, należy ją szczegółowo zbadać. Pozostając osobowościami w systemie bezosobowych relacji społecznych, ludzie nieuchronnie wchodzą w interakcję, komunikując się, gdzie ich indywidualne cechy nieuchronnie się manifestują. Dlatego każda rola społeczna nie oznacza absolutnie określonego z góry wzorca zachowania, zawsze pozostawia pewien zakres możliwości dla wykonawcy, co można nazwać określonym „stylem wykonywania ról”. To właśnie ten zakres jest podstawą do budowania drugiej serii relacji międzyludzkich w ramach systemu bezosobowych relacji społecznych (lub, jak czasem się je nazywa, na przykład w języku miasiszewskim, psychologicznym).

Miejsce i charakter relacji międzyludzkich. Teraz kluczowe jest zrozumienie miejsca tych relacji międzyludzkich w rzeczywistym systemie ludzkiej aktywności.

W literaturze społeczno-psychologicznej wyrażane są różne punkty widzenia na pytanie, gdzie znajdują się relacje międzyludzkie, przede wszystkim w odniesieniu do systemu stosunków społecznych. Czasami są one rozpatrywane obok relacji społecznych, u ich podstaw lub, przeciwnie, na najwyższym poziomie (Kuzmin, 1967, s. 146), w innych przypadkach - co znajduje odzwierciedlenie w świadomości stosunków społecznych (Platonow, 1974. str. 30 ) itd. Wydaje nam się (a potwierdzają to liczne badania), że natura relacji międzyludzkich może być poprawnie zrozumiana, jeśli nie są one stawiane na równi z relacjami społecznymi, ale aby w nich zobaczyć, szczególna seria relacji, które powstają w ramach każdego rodzaju public relations, nie jest poza nimi ( następnie „poniżej”, „powyżej”, „strony” lub czegoś innego). Schematycznie można to przedstawić jako przekrój specjalnej płaszczyzny systemu stosunków społecznych: to, co znajduje się w tym „przekroju” ekonomicznych, społecznych, politycznych i innych rodzajów stosunków społecznych, to relacje międzyludzkie.

Dzięki takiemu zrozumieniu staje się jasne, dlaczego stosunki międzyludzkie „pośredniczą”, jak to ma wpływ, na osobowość szerszej całości społecznej. Ostatecznie relacje międzyludzkie są uwarunkowane obiektywnymi relacjami społecznymi, ale w ostatecznym rozrachunku. Praktycznie obie serie relacji są podane razem, a niedocenianie drugiego rzędu zapobiega prawdziwie dogłębnej analizie relacji i pierwszego rzędu.

Istnienie relacji międzyludzkich w różnych formach stosunków społecznych jest jakby realizacją bezosobowych relacji w działaniach konkretnych jednostek, w aktach ich komunikacji i interakcji.

Jednocześnie, w trakcie tej realizacji, relacje między ludźmi (w tym międzyludzkimi) są ponownie odtwarzane. Innymi słowy, oznacza to, że w obiektywnej strukturze stosunków społecznych emanujących ze świadomej woli i konkretnych celów jednostek istnieją chwile. dlatego dla psychologii społecznej sformułowanie tego problemu ma ogromne znaczenie.

Proponowana struktura relacji generuje ważną konsekwencję. Dla każdego uczestnika relacji międzyludzkich relacje te mogą wydawać się jedyną rzeczywistością jakiegokolwiek rodzaju relacji. Chociaż w rzeczywistości treść relacji międzyludzkich jest ostatecznie szczególnym rodzajem relacji społecznych, tj. pewna aktywność społeczna, ale treść, a tym bardziej ich istota pozostaje w dużej mierze ukryta. Pomimo faktu, że w procesie relacji międzyludzkich, a tym samym społecznych, ludzie wymieniają myśli, realizują swoje relacje, świadomość ta często nie wykracza poza wiedzę, że ludzie weszli w relacje międzyludzkie.

Niektóre momenty relacji społecznych są przedstawiane uczestnikom jedynie jako ich relacje międzyludzkie: ktoś jest postrzegany jako „zły nauczyciel”, jako „sprytny kupiec” itp. Na poziomie codziennej świadomości, bez specjalnej analizy teoretycznej, tak właśnie jest. Dlatego motywy zachowania są często wyjaśniane przez to, na pierwszy rzut oka, obraz relacji, a wcale nie przez rzeczywiste obiektywne relacje za tym obrazem. Wszystko dodatkowo komplikuje fakt, że relacje międzyludzkie są rzeczywistą rzeczywistością stosunków społecznych: poza nimi nie ma nigdzie „czystych” relacji społecznych. Dlatego w prawie wszystkich działaniach grupowych ich uczestnicy wydają się jakby w dwóch cechach: jako wykonawcy bezosobowej roli społecznej i jako unikalne osobowości ludzkie. Daje to podstawy do wprowadzenia pojęcia „roli interpersonalnej” jako ustalania pozycji danej osoby nie w systemie stosunków społecznych, ale tylko w systemie więzi grupowych, a nie na podstawie jego obiektywnego miejsca w tym systemie, ale na podstawie indywidualnych cech psychologicznych danej osoby. Przykłady takich ról interpersonalnych są dobrze znane z codziennego życia: o osobach w grupie mówią, że jest „facetem od koszuli”, „własną tablicą”, „kozłem ofiarnym” itp. Wykrywanie cech osobowości w stylu pełnienia roli społecznej powoduje reakcje u innych członków grupy, a tym samym pojawia się cały system relacji międzyludzkich w grupie (Shibutana, 1968).

Charakter relacji międzyludzkich znacznie różni się od natury relacji społecznych: ich najważniejszą cechą szczególną jest podstawa emocjonalna. Dlatego relacje międzyludzkie można uznać za czynnik psychologiczny „klimatu” grupy. Emocjonalna podstawa relacji międzyludzkich oznacza, że powstają i rozwijają się w oparciu o pewne uczucia, które ludzie mają względem siebie. W rosyjskiej szkole psychologii istnieją trzy typy lub poziomy emocjonalnych przejawów osobowości: afekty, emocje i uczucia. Emocjonalna podstawa relacji międzyludzkich obejmuje wszystkie rodzaje tych manifestacji emocjonalnych.

Jednak w psychologii społecznej jest to zwykle trzeci element tego schematu, który charakteryzuje się uczuciami, a termin ten nie jest używany w ścisłym znaczeniu. Naturalnie „zestaw” tych uczuć jest nieograniczony. Jednak wszystkie z nich można zredukować do dwóch dużych grup:

spojówkowy - obejmuje to wszelkiego rodzaju ludzi łączących ludzi, łączących ich uczucia. W każdym przypadku takiej postawy druga strona działa jako pożądany obiekt, w stosunku do którego gotowość do współpracy, do wspólnych działań itp .;
Uczucia rozłączne - obejmują uczucia dzielące ludzi, gdy druga strona działa jako niedopuszczalna, może nawet jako frustrujący przedmiot, wobec którego nie ma chęci współpracy itp. Intensywność obu rodzajów uczuć może być zupełnie inna. Konkretny poziom ich rozwoju, oczywiście, nie może być obojętny na działania grup.

Jednocześnie, analiza tylko tych relacji międzyludzkich nie może być uznana za wystarczającą do scharakteryzowania grupy: w praktyce relacje między ludźmi nie sumują się tylko na podstawie bezpośrednich kontaktów emocjonalnych. Sama działalność ustanawia kolejną serię relacji, w których pośredniczy. Dlatego niezwykle ważnym i trudnym zadaniem psychologii społecznej jest równoczesna analiza dwóch serii relacji w grupie: zarówno interpersonalnych, jak i mediowanych przez wspólne działania, tj. ostatecznie stosunki społeczne za nimi.

Wszystko to rodzi bardzo ostre pytanie dotyczące metodologicznych metod takiej analizy. Tradycyjna psychologia społeczna skupiała się przede wszystkim na relacjach międzyludzkich, dlatego w odniesieniu do swoich badań arsenał narzędzi metodologicznych został opracowany znacznie wcześniej i pełniej. Główną z takich metod jest metoda socjometrii, szeroko znana w psychologii społecznej, zaproponowana przez amerykańskiego badacza J. Moreno (patrz Moreno, 1958), dla której jest to zastosowanie do jego szczególnej pozycji teoretycznej. Chociaż niespójność tej koncepcji od dawna była krytykowana, metodologia opracowana w ramach tego teoretycznego schematu okazała się bardzo popularna.

System operacyjny „sympatii” i „antypatii” pomiędzy członkami grupy, tj. innymi słowy, identyfikacja systemu zarządzania w grupie przez osoby dokonujące wyboru. Wszystkie dane dotyczące takich danych jak wprowadzane do specyfikacji lub danych osobowych. - - - - - mat mat mat mat mat mat zed zed zed zed - - - „soc soc soc soc soc soc soc soc soc soc soc ics” „diagram soc Korzystając z danych socjometrii, można obliczyć pozycję każdego grupy w systemie jego relacji międzyludzkich. Prezentacja innych metodologii nie jest teraz wiele zadań (patrz: Volkov, 1970; Kolominsky, 1979; Wykłady na temat metododo temu wiele literatury Istotna sprawa jest, socjologia jest powszechnie stosowana do ustalania rodzaju „fotografii” W tym języku socjometria ma prawo prawo istnieć. Jedynym problemem nie jest przypisywanie socjometrii i nie wymaganie od niej więcej niż może. Innymi słowy, diagnoza grupy, dokonana za pomocą metody socjometrycznej, w żaden sposób nie może być uznana za kompletną: z pomocą socjometrii pojmowana jest tylko jedna strona rzeczywistości grupowej, ujawnia się tylko bezpośrednia warstwa relacji.

Wracając do proponowanego schematu - na temat interakcji relacji międzyludzkich i społecznych można powiedzieć, że socjometria w żaden sposób nie ujmuje związku istniejącego między systemem relacji międzyludzkich w grupie a relacjami społecznymi, w których działa grupa. Z jednej strony sprawy technika jest odpowiednia, ale generalnie dla diagnozy grupy okazuje się, że jest niewystarczająca i ograniczona (nie wspominając o innych ograniczeniach, na przykład niemożności ustalenia motywów wyborów, itp.).

Komunikacja w systemie relacji międzyludzkich i społecznych. Analiza powiązań relacji społecznych i międzyludzkich pozwala umieścić właściwe akcenty w kwestii miejsca komunikacji w całym złożonym systemie relacji międzyludzkich ze światem zewnętrznym. Najpierw jednak trzeba powiedzieć kilka słów o problemie komunikacji w ogóle. Rozwiązanie tego problemu jest bardzo specyficzne w ramach krajowej psychologii społecznej. Sam termin „komunikacja” nie ma dokładnego odpowiednika w tradycyjnej psychologii społecznej, nie tylko dlatego, że nie jest całkowicie równoważny z powszechnie używanym angielskim terminem „komunikacja”, ale także dlatego, że jego treść można rozpatrywać tylko w słownictwie koncepcyjnym specjalnej teorii psychologicznej, a mianowicie działania. Oczywiście w strukturze komunikacji, która zostanie omówiona poniżej, można wyróżnić jej strony, które są opisane lub zbadane w innych systemach wiedzy społeczno-psychologicznej. Jednak istota problemu, jak to przedstawia rosyjska psychologia społeczna, jest zasadniczo inna.

Obie serie relacji międzyludzkich, zarówno społecznych, jak i interpersonalnych, ujawniają się, realizując w komunikacji. Tak więc korzenie komunikacji - w najbardziej materialnym życiu jednostek. Komunikacja jest realizacją całego systemu stosunków międzyludzkich. „W normalnych okolicznościach stosunek człowieka do otaczającego go świata obiektywnego zawsze jest zapośredniczony przez jego stosunek do ludzi, do społeczeństwa” (Leontyev, 1975, str. 289), tj. zawarte w rozmowie. Szczególnie ważne jest podkreślenie idei, że w prawdziwej komunikacji podawane są nie tylko relacje międzyludzkie ludzi, tj. ujawniają się nie tylko ich przywiązania emocjonalne, wrogość itp., ale także społeczne są ucieleśnione w strukturze komunikacji. bezosobowe z natury związki. Zróżnicowane relacje danej osoby nie są objęte jedynie kontaktem interpersonalnym: pozycja osoby poza wąskimi relacjami międzyludzkimi, w szerszym systemie społecznym, gdzie jego miejsce nie jest określone przez oczekiwania jednostek wchodzących z nim w interakcję, również wymaga pewnej konstrukcji jego powiązań, a proces ten może być również zrealizowany w komunikacji. Komunikacja zewnętrzna to po prostu nie do pomyślenia społeczeństwo ludzkie. Komunikacja działa w niej jako sposób na umocnienie jednostek i jednocześnie na rozwój tych osób. To z tego wynika, że istnienie komunikacji w tym samym czasie, zarówno jako rzeczywistości stosunków społecznych, jak i rzeczywistości relacji międzyludzkich. Najwyraźniej umożliwiło to Saint-Exupéry narysowanie poetyckiego sposobu komunikacji jako „jedynego luksusu, jaki ma człowiek”.

Oczywiście każda seria relacji realizowana jest w określonych formach komunikacji. Komunikacja jako realizacja relacji międzyludzkich jest procesem bardziej badanym w psychologii społecznej, podczas gdy komunikacja między grupami jest bardziej prawdopodobna w socjologii. Komunikacja, w tym w systemie relacji międzyludzkich, wymuszana jest wspólnie przez żywotną aktywność ludzi, dlatego konieczne jest prowadzenie z najbardziej zróżnicowanymi relacjami interpersonalnymi, tj. podane w przypadku pozytywnego, aw przypadku negatywnego stosunku jednej osoby do drugiej. Rodzaj relacji międzyludzkich nie jest obojętny na to, jak buduje się komunikację, ale istnieje w określonych formach, nawet gdy związek jest wyjątkowo ostry. To samo dotyczy charakterystyki komunikacji na poziomie makro jako realizacji stosunków społecznych. I w tym przypadku, czy grupy lub osoby komunikują się ze sobą jako przedstawiciele grup społecznych, akt komunikacji musi nieuchronnie mieć miejsce, jest zmuszony do tego, nawet jeśli grupy są antagonistyczne. Takie podwójne rozumienie komunikacji, w szerokim i wąskim znaczeniu tego słowa, wywodzi się z samej logiki rozumienia relacji między relacjami interpersonalnymi i społecznymi. W tym przypadku właściwe jest odwołanie się do idei Marksa, że komunikacja jest bezwarunkowym towarzyszem historii ludzkości (w tym sensie możemy mówić o znaczeniu komunikacji w „filogenezie” społeczeństwa), a jednocześnie bezwarunkowym towarzyszem w codziennych czynnościach, w codziennych kontaktach ludzi (patrz A.A. Leontiev, 1973). W pierwszym planie można prześledzić historyczną zmianę w formach komunikacji, tj. ich zmiana wraz z rozwojem społeczeństwa wraz z rozwojem stosunków gospodarczych, społecznych i innych. W tym miejscu rozwiązano najtrudniejsze pytanie metodologiczne: w jaki sposób proces w systemie relacji bezosobowych ze swej natury wymaga udziału jednostek? Mówiąc jako przedstawiciel pewnej grupy społecznej, osoba komunikuje się z innym przedstawicielem innej grupy społecznej i jednocześnie realizuje dwa rodzaje relacji: zarówno bezosobowe, jak i osobiste. Chłop, sprzedając towary na rynku, otrzymuje dla niego pewną sumę pieniędzy, a pieniądze tutaj są najważniejszym środkiem komunikacji w systemie stosunków społecznych. Jednocześnie te same chłopskie okazje z kupującym i tym samym „osobiście” komunikują się z nim, a mowa ludzka jest środkiem tej komunikacji. Na powierzchni zjawisk podawana jest forma bezpośredniej komunikacji - komunikacja, ale za nią stoi komunikacja, wymuszona przez sam system stosunków społecznych, w tym przypadku relacje produkcji towarowej. W analizie społeczno-psychologicznej można wyodrębnić się z „drugiego planu”, ale w prawdziwym życiu ta „druga płaszczyzna” komunikacji jest zawsze obecna. Chociaż sama w sobie jest przedmiotem badań głównie socjologicznych, aw podejściu społeczno-psychologicznym również powinna być brana pod uwagę.

Jedność komunikacji i aktywności. Jednak w każdym podejściu podstawową kwestią jest relacja komunikacji z działaniem. W wielu koncepcjach psychologicznych istnieje tendencja do przeciwstawiania się komunikacji i aktywności. Na przykład E. Durkheim w końcu doszedł do tego sformułowania problemu, kiedy w kłótni z G. Tardem zwracał szczególną uwagę nie na dynamikę zjawisk społecznych, ale na ich statykę. Społeczeństwo patrzyło na niego nie jako dynamiczny system działających grup i jednostek, ale jako połączenie statycznych form komunikacji. Podkreślono czynnik komunikacji w określaniu zachowania, ale jednocześnie niedoceniano roli aktywności transformacyjnej: sam proces społeczny został zredukowany do procesu duchowej komunikacji mowy. To dało początek A.N. Leontyev zauważył, że przy takim podejściu jednostka wydaje się być bardziej „komunikująca się niż praktycznie funkcjonująca istota społeczna” (Leontyev, 1972. str. 271).

W przeciwieństwie do tego w rosyjskiej psychologii przyjmuje się ideę jedności komunikacji i aktywności. Wniosek ten wynika logicznie z rozumienia komunikacji jako rzeczywistości relacji międzyludzkich, sugerując, że każda forma komunikacji jest zawarta w konkretnych formach wspólnej aktywności: ludzie nie tylko komunikują się w trakcie swoich różnych funkcji, ale zawsze komunikują się w jakiejś aktywności, „o”. Tak więc osoba aktywna zawsze komunikuje się: jego działalność nieuchronnie pokrywa się z działaniami innych ludzi. Ale to właśnie ten punkt przecięcia czynności tworzy pewien związek osoby aktywnej nie tylko z przedmiotem jego działalności, ale także z innymi ludźmi. To komunikacja tworzy wspólność osób wykonujących wspólne działania. Tak więc fakt komunikowania się z działaniem jest w taki czy inny sposób potwierdzany przez wszystkich badaczy.

Jednak charakter tej relacji jest rozumiany na różne sposoby. Czasami aktywność i komunikacja nie są uważane za równoległe istniejące wzajemnie powiązane procesy, ale jako dwie strony bytu społecznego danej osoby; jego sposób życia (Lomov, 1976. str. 130). W innych przypadkach komunikacja jest rozumiana jako specyficzny aspekt działania: jest włączona w każdą czynność, jest jej element, podczas gdy sama aktywność może być uważana za warunek komunikacji (Leontiev, 1975. str. 289). Wreszcie, komunikacja może być interpretowana jako szczególny rodzaj aktywności. W tym punkcie widzenia wyróżniają się dwie jego odmiany: w jednej z nich komunikacja rozumiana jest jako aktywność komunikacyjna lub aktywność komunikacyjna, działająca niezależnie na pewnym etapie ontogenezy, na przykład u dzieci w wieku przedszkolnym, a zwłaszcza w okresie dojrzewania (Elkonin, 1991). W drugim, komunikacja w kategoriach ogólnych jest rozumiana jako jeden z rodzajów aktywności (oznaczającej przede wszystkim aktywność mowy) i poszukiwane są wszystkie elementy charakterystyczne dla działalności w ogóle: działania, operacje, motywy itp. (AA Leontiev, 1975 S. 122).

Trudno stwierdzić, jakie są zalety i wady porównawcze każdego z tych punktów widzenia: żadne z nich nie zaprzecza najważniejszej rzeczy - niewątpliwy związek między działalnością a komunikacją, każdy uznaje niedopuszczalność ich oddzielenia od siebie w analizie. Ponadto rozbieżność stanowisk jest znacznie bardziej oczywista na poziomie teoretycznej i ogólnej analizy metodologicznej. Jeśli chodzi o praktykę eksperymentalną, wszyscy badacze mają o wiele więcej wspólnego niż różne praktyki. Jest to powszechne uznanie faktu jedności komunikacji i aktywności oraz próby naprawienia tej jedności. Naszym zdaniem wskazane jest jak najszersze zrozumienie związku między aktywnością a komunikacją, gdy komunikacja postrzegana jest zarówno jako strona wspólnych działań (ponieważ sama działalność jest nie tylko pracą, ale również komunikacją w procesie pracy), a także jej swoistą pochodną. Tak szerokie rozumienie związku między komunikacją a aktywnością odpowiada szerokiemu rozumianiu samej komunikacji: jako najważniejszego warunku dla jednostki do przypisania osiągnięć historycznego rozwoju ludzkości, czy to na poziomie mikro, w najbliższym otoczeniu, czy na poziomie makro, w całym systemie stosunków społecznych.

Przyjęcie tezy o organicznym związku komunikacji z działalnością dyktuje pewne dobrze określone standardy badania komunikacji, w szczególności na poziomie badań eksperymentalnych. Jednym z tych standardów jest wymóg zbadania komunikacji nie tylko i nie tyle pod względem formy, co pod względem treści. Wymóg ten jest sprzeczny z zasadą badania procesu komunikacyjnego typowego dla tradycyjnej psychologii społecznej. Z reguły komunikacja jest tu badana głównie poprzez eksperyment laboratoryjny - dokładnie z punktu widzenia formy, gdy analizowane są albo środki komunikacji, albo rodzaj kontaktu, albo jego częstotliwość, albo struktura pojedynczego aktu komunikacyjnego i sieci komunikacyjnych.

Jeśli komunikacja jest rozumiana jako strona aktywności, jako szczególny sposób jej organizacji, analiza tylko tego procesu nie wystarczy. Można tu wyciągnąć analogię z badaniem samej aktywności. Istota zasady działania polega na tym, że rozważa się ją nie tylko od strony formy (to znaczy nie tylko stwierdza się aktywność jednostki), ale także od strony jej treści (to znaczy ujawnia dokładnie przedmiot, na który skierowana jest ta działalność). Aktywności rozumianej jako aktywność podmiotowa nie można badać poza charakterystyką jej przedmiotu. Podobnie istota komunikacji ujawnia się tylko w przypadku, gdy nie tylko fakt komunikacji, a nawet sposób komunikacji, ale jej treść jest podana (Communication and Activity, 1931). W prawdziwej praktycznej działalności człowieka głównym pytaniem nie jest to, jak podmiot się komunikuje, ale to, co komunikuje. Tutaj znowu analogia z badaniem aktywności jest właściwa: jeśli istnieje ważna analiza tematu wykonania, to tutaj analiza tematu komunikacji jest równie ważna.

Ani formułowanie problemu nie jest łatwe dla systemu wiedzy psychologicznej: psychologia zawsze dopracowywała swoje narzędzia tylko do analizy mechanizmu - jeśli nie działania, ale działania; niech nie komunikuje się, ale komunikuje. Analiza istotnych momentów obu zjawisk jest słabo dostarczana metodycznie. Ale to nie może być podstawą odmowy podniesienia tego pytania. (Ważną okolicznością jest przepisanie proponowanego sformułowania problemu przez praktyczne potrzeby optymalizacji aktywności i komunikacji w realnych grupach społecznych).

Naturalnie nie należy rozumieć wulgarnego przydziału przedmiotu komunikacji: ludzie komunikują się nie tylko o działaniach, z którymi są związani. W celu zidentyfikowania dwóch możliwych przyczyn komunikacji w literaturze, pojęcia „roli” i „osobistej” komunikacji są rozwiedzione. W niektórych okolicznościach ta osobista komunikacja w formie może wyglądać jak odgrywanie ról, rzeczowy, „problem podmiotowy” (Kharash, 1977, s. 30). Zatem hodowanie roli i osobistej komunikacji nie jest absolutne. W niektórych relacjach i sytuacjach oba są związane z aktywnością.

Idea „splotu” komunikacji z działaniem pozwala również na szczegółowe rozważenie kwestii tego, co komunikacja może „stanowić” w działaniu. W najbardziej ogólnej formie odpowiedź można sformułować w taki sposób, aby poprzez komunikację aktywność była zorganizowana i wzbogacona. Budowanie planu wspólnych działań wymaga od każdego uczestnika optymalnego zrozumienia jego celów, celów, zrozumienia specyfiki jego przedmiotu, a nawet możliwości każdego z uczestników. Włączenie komunikacji do tego procesu pozwala na „koordynację” lub „niedopasowanie” działań poszczególnych uczestników (AA Leontyev, 1975, str. 116).

Ta koordynacja działań poszczególnych uczestników jest możliwa dzięki takiej charakterystyce komunikacji, jak jej wewnętrzna funkcja wpływu, w której przejawia się „odwrotny wpływ komunikacji na aktywność” (Andreeva, Janofechek, 1987). Poznamy specyfikę tej funkcji wraz z uwzględnieniem różnych aspektów komunikacji. Teraz ważne jest, aby podkreślić, że działalność poprzez komunikację jest nie tylko zorganizowana, ale jest wzbogacona, w niej istnieją nowe związki i relacje między ludźmi.

Wszystko to pozwala nam stwierdzić, że zasada komunikacji i organicznej jedności komunikacji z działaniami, rozwinięta w rosyjskiej psychologii społecznej, otwiera naprawdę nowe perspektywy w badaniu tego zjawiska.

Struktura komunikacji. Biorąc pod uwagę złożoność komunikacji, konieczne jest jakoś wyznaczenie jej struktury, aby możliwe było przeanalizowanie każdego elementu. Do struktury komunikacji można podejść na różne sposoby, a także zdefiniować jej funkcje. Proponujemy scharakteryzować strukturę komunikacji, podkreślając trzy powiązane ze sobą aspekty: komunikacyjny, interaktywny i percepcyjny.

Wracając do proponowanego schematu - na temat interakcji relacji międzyludzkich i społecznych można powiedzieć, że socjometria w żaden sposób nie ujmuje związku istniejącego między systemem relacji międzyludzkich w grupie a relacjami społecznymi, w których działa grupa. Z jednej strony sprawy technika jest odpowiednia, ale ogólnie rzecz biorąc, dla diagnozy grupy okazuje się ona niewystarczająca i ograniczona (nie wspominając o innych ograniczeniach, na przykład, niemożności ustalenia motywów dokonanych wyborów itp.).

Obie serie relacji międzyludzkich, zarówno społecznych, jak i interpersonalnych, ujawniają się, realizując w komunikacji. Tak więc korzenie komunikacji - w najbardziej materialnym życiu jednostek. Komunikacja jest realizacją całego systemu stosunków międzyludzkich. „W normalnych okolicznościach stosunek człowieka do otaczającego go świata obiektywnego zawsze jest zapośredniczony przez jego stosunek do ludzi, do społeczeństwa” (Leontyev, 1975, str. 289), tj. zawarte w rozmowie. Szczególnie ważne jest podkreślenie idei, że w prawdziwej komunikacji podawane są nie tylko relacje międzyludzkie ludzi, tj. ujawniają się nie tylko ich przywiązania emocjonalne, wrogość itp., ale także społeczne są ucieleśnione w strukturze komunikacji. bezosobowy z natury związek. Zróżnicowane relacje danej osoby nie są objęte jedynie kontaktem interpersonalnym: pozycja osoby poza wąskimi relacjami międzyludzkimi, w szerszym systemie społecznym, gdzie jego miejsce nie jest określone przez oczekiwania jednostek wchodzących z nim w interakcję, również wymaga pewnej konstrukcji jego powiązań, a proces ten może być również zrealizowany w komunikacji. Komunikacja zewnętrzna to po prostu nie do pomyślenia społeczeństwo ludzkie. Komunikacja działa w niej jako sposób na umocnienie jednostek i jednocześnie na rozwój tych osób. To z tego wynika, że istnienie komunikacji w tym samym czasie, zarówno jako rzeczywistości stosunków społecznych, jak i rzeczywistości relacji międzyludzkich. Najwyraźniej umożliwiło to Saint-Exupéry narysowanie poetyckiego sposobu komunikacji jako „jedynego luksusu, jaki ma człowiek”.

Oczywiście każda seria relacji realizowana jest w określonych formach komunikacji. Komunikacja jako realizacja relacji międzyludzkich jest procesem bardziej badanym w psychologii społecznej, podczas gdy komunikacja między grupami jest bardziej prawdopodobna w socjologii. Komunikacja, w tym w systemie relacji międzyludzkich, wymuszana jest wspólnie przez żywotną aktywność ludzi, dlatego konieczne jest prowadzenie z najbardziej zróżnicowanymi relacjami interpersonalnymi, podane w przypadku pozytywnego, aw przypadku negatywnego stosunku jednej osoby do drugiej. Rodzaj relacji międzyludzkich nie jest obojętny na to, jak buduje się komunikację, ale istnieje w określonych formach, nawet gdy związek jest wyjątkowo ostry. To samo dotyczy charakterystyki komunikacji na poziomie makro jako realizacji stosunków społecznych. I w tym przypadku, czy grupy lub osoby komunikują się ze sobą jako przedstawiciele grup społecznych, akt komunikacji musi nieuchronnie mieć miejsce, jest zmuszony do tego, nawet jeśli grupy są antagonistyczne. Takie podwójne rozumienie komunikacji, w szerokim i wąskim znaczeniu tego słowa, wywodzi się z samej logiki rozumienia relacji między relacjami interpersonalnymi i społecznymi. W tym przypadku właściwe jest odwołanie się do idei Marksa, że komunikacja jest bezwarunkowym towarzyszem historii ludzkości (w tym sensie możemy mówić o znaczeniu komunikacji w „filogenezie” społeczeństwa), a jednocześnie bezwarunkowym towarzyszem w codziennych czynnościach, w codziennych kontaktach ludzi (patrz A.A. Leontiev, 1973). W pierwszym planie można prześledzić historyczną zmianę w formach komunikacji, tj. ich zmiana wraz z rozwojem społeczeństwa wraz z rozwojem stosunków gospodarczych, społecznych i innych. W tym miejscu rozwiązano najtrudniejsze pytanie metodologiczne: w jaki sposób proces w systemie relacji bezosobowych ze swej natury wymaga udziału jednostek? Mówiąc jako przedstawiciel pewnej grupy społecznej, osoba komunikuje się z innym przedstawicielem innej grupy społecznej i jednocześnie realizuje dwa rodzaje relacji: zarówno bezosobowe, jak i osobiste. Chłop, sprzedając towary na rynku, otrzymuje dla niego pewną sumę pieniędzy, a pieniądze tutaj są najważniejszym środkiem komunikacji w systemie stosunków społecznych. Jednocześnie te same chłopskie okazje z kupującym i tym samym „osobiście” komunikują się z nim, a mowa ludzka jest środkiem tej komunikacji. Na powierzchni zjawisk podawana jest forma bezpośredniej komunikacji - komunikacja, ale za nią stoi komunikacja, wymuszona przez sam system stosunków społecznych, w tym przypadku relacje produkcji towarowej. W analizie społeczno-psychologicznej można wyodrębnić się z „drugiego planu”, ale w prawdziwym życiu ta „druga płaszczyzna” komunikacji jest zawsze obecna. Chociaż sama w sobie jest przedmiotem badań głównie socjologicznych, aw podejściu społeczno-psychologicznym również powinna być brana pod uwagę.

Ta koordynacja działań poszczególnych uczestników jest możliwa dzięki takiej charakterystyce komunikacji, jak jej wewnętrzna funkcja wpływu, w której przejawia się „odwrotny wpływ komunikacji na aktywność” (Andreeva, Janofeks, 1987). Poznamy specyfikę tej funkcji wraz z uwzględnieniem różnych aspektów komunikacji. Teraz ważne jest, aby podkreślić, że działalność poprzez komunikację jest nie tylko zorganizowana, ale jest wzbogacona, w niej istnieją nowe związki i relacje między ludźmi.

Komunikatywna strona komunikacji lub komunikacji w tej dziedzinie wymiany informacji między komunikującymi si osobami. Interaktywna strona do organizacji interakcji między komunikującymi się osobami, tj. w wymianie nie tylko wiedzy, pomysłów, ale także działań. Percepcyjny aspekt komunikacji i wiedzy o sobie. Oczywiście wszystkie te warunki są bardzo warunkowe. Czasami inne są używane w mniej więcej podobnym sensie. Na przykład wyróżnia się trzy funkcje komunikacji: informacja i komunikacja, regulacja i komunikacja, uczucia i komunikacja (Lomov, 1976, s. 85). Zadaniem jest dogłębna analiza, w tym na temat eksperymentu, treści lub funkcji. Oczywiście, w rzeczywistości każda z tych stron Wszystkie wskazane tutaj strony komunikacji ujawniają się w małych grupach, tj. pod względem bezpośredniego kontaktu między ludźmi. Oddzielnie należy rozważyć kwestię środków i mechanizmów wpływu ludzi na siebie nawzajem oraz pod względem ich wspólnych masowych działań, które powinny być przedmiotem specjalnej analizy, w szczególności podczas badania psychologii dużych grup i ruchów masowych.

Literatura

Andreeva, G.M., Janošek J., Powiązanie komunikacji i aktywności, komunikacji i optymalizacji wspólnych działań. M., 1985.
Buyeva L.P. Środowisko społeczne i świadomość osobowości. M., 1967.
Volkov I.P. O metodzie socjometrycznej w badaniach społeczno-psychologicznych. L., 1970.
Kolominsky J.L. Problemy osobistych relacji w zespole dziecięcym. Mińsk, 1979.
Kon I.S. Socjologia osobowości. M., 1967.
Kuzmin E.S. Podstawy psychologii społecznej. L., LSU, 1967.
Leontiev A.A. Psychologia komunikacji. Tartu, 1973.
Leontiev A.A. Komunikacja jako przedmiot badań psychologicznych // Metodologiczne problemy psychologii społecznej. M., 1975.
Leontyev AN Problemy rozwoju psychiki. M., 1972.
Leontyev AN Aktywność. Świadomość. Osobowość. M., 1975.
Lomov B.F. Komunikacja jako problem psychologii ogólnej //
Lomov B.F. Komunikacja i społeczna regulacja indywidualnych zachowań // Psychologiczne problemy społecznej regulacji zachowania. M., 1976.
Metodologiczne problemy psychologii społecznej. 1975
Moreno J.L. Socjometria. Metoda eksperymentalna i nauki społeczne. M., 1958.
Platonov K.K. W systemie psychologii. M., 1974.
Kharash A.U. O definicji zadań i metod psychologii społecznej w świetle zasady działania // Teoretyczne i metodologiczne problemy psychologii społecznej. M., 1977.

góra strony

Zgodnie z tym, jakie prawa tworzą te procesy, jak określa się ich różne formy, jaka jest ich struktura; wreszcie, jakie miejsce zajmują w całym złożonym systemie relacji międzyludzkich?
W tym miejscu rozwiązano najtrudniejsze pytanie metodologiczne: w jaki sposób proces w systemie relacji bezosobowych ze swej natury wymaga udziału jednostek?
W tym miejscu rozwiązano najtrudniejsze pytanie metodologiczne: w jaki sposób proces w systemie relacji bezosobowych ze swej natury wymaga udziału jednostek?